دومین نشست مجمع کشورهای صادرکننده گاز ( GECF) در حالی در مسکو برگزار شد که 13 کشور عضو این مجمع تقریبا 70 درصد ذخایر متعارف گازی در جهان  و42 درصد از تولید گاز جهان را در اختیار دارند.

حجم بالای ذخایر متعارف گازی و همچنین میزان تولید گاز این کشورها، نقش آنها را در تجارت جهانی گاز و قیمت گذاری گاز در حال حاضر به خوبی نشان می دهد.اما آیا این روند در آینده نیز به همین منوال پیش خواهد رفت؟

عاملی به نام " ذخایر نامتعارف گازی" ( Unconventional Resources ) در دنیا وجود دارد که می تواند هم به عنوان یک فرصت طلایی و هم به عنوان یک تهدید بزرگ برای این مجمع و کشورهای عضو آن در آینده به شمار آید، به طوری که این ذخایر قابلیت این را دارد که بسیاری از کشورهای عضو این مجمع و یا حتی غیر عضو آنرا که در حال حاضر سهم بالایی در تجارت جهانی گاز دارند در آینده از گردونه تجارت جهانی گاز به طور کامل خارج نماید.به طور کلی منابع انرژی فسیلی در دنیا به دو دسته منابع متعارف  و منابع نامتعارف تقسیم می شوند که ذخایر نامتعارف گازی بخشی از منابع نامتعارف انرژی فسیلی در دنیا می باشد.

ذخایر نامتعارف گازی:

ذخایری هستند که نفوذپذیری سنگهای مخزن در آنها بسیار کم است و بنابراین استفاده از روشهای معمول حفاری امکان پذیر نمی باشد و باید از روشهای ویژه ای (نظیر شکست هیدرولیکی و حفاری افقی ) جهت حفاری و تولید از این مخازن استفاده کرد. به دلیل تکنولوژی بالا و تجهیزات خاص بکار رفته در این نوع روش ، هزینه تمام شده حفاری و استخراج از این نوع مخازن نامتعارف گازی بالا می باشد که با توجه به قیمت جهانی گاز در سالیان گذشته مقرون به صرفه نبود. با افزایش قیمت جهانی گاز و ملاحضات سیاسی، امنیتی  و ژئوپلتیکی کشورهای مصرف کننده عمده انرژی جهان،توسعه و استخراج منابع نامتعارف گازی در سالیان اخیر دارای توجیه اقتصادی می باشد.در آمریکا هزینه تولید از منابع نامتعارف گاز از حدود 5 دلار به ازای هر میلیون BTU در سال 1990 به 2/3 دلار در هر میلیون BTU در سال 2010 کاهش یافته و پیش بینی می شود در 5 سال آینده این رقم به کمتر از 2 دلار به ازای هر میلیون BTU برسد.

منابع نامتعارف گازی جهان از چهار بخش زیر تشکیل می شود:

1-    گازهای رسی ( گازهای شیل )                                        Shale Gas
2-    ماسه های گازی ( گازهای فشرده )                                 Tight Gas
3-     متان لایه های زغال سنگ ( CBM )              Coalbed Methane  
4-    هیدراتهای گازی

مجموع ذخایر متعارف و نامتعارف قابل برداشت گاز جهان در حال حاضر حدود 752 تریلیون مترمکعب  میباشد* که از این میزان حدود 331 تریلیون مترمکعب آن ذخایر نامتعارف گازی قابل برداشت می باشد.( تقریبا معادل 80 درصد ذخایر متعارف گاز جهان )

بر اساس گزارش آژانس بین المللی انرژی ( IEA ) در نوامبر 2012 با احتساب ذخایر نامتعارف گازی، در رتبه بندی کشورهای دارنده ذخایر گازی جهان تغیراتی بوجود می آید. بطوری که بر اساس آخرین رده بندی که در سال 2011 در گزارشهای مراکز معتبر جهانی ارائه شده بود، روسیه با 6/44 تریلیون متر مکعب، ایران با 1/33 تریلیون مترمکعب و قطر با 25 تریلیون مترمکعب بیشترین ذخایر متعارف گازی جهان را دارا می باشند.( بر اساس گزارش اخیر " بررسی آمارهای جهان انرژی" شرکت بریتیش پترولیوم با کاهش ذخایر روسیه، برای نخستین بار ایران با 6/33 تریلیون مترمکعب دارای بیشترین ذخایر گازی جهان می باشد.)

اما در آخرین گزارش سال 2012 کشورهایی که بیشترین ذخایر متعارف  و نامتعارف گازی جهان را دارا می باشند به ترتیب عبارتند از:

1-    روسیه   2- آمریکا  3- چین  4- ایران  5- عربستان  6- استرالیا  7- قطر

سهم منابع نامتعارف گازی در تولید جهانی گاز:

در سال 2001 سهم گازهای نامتعارف از تولید گاز آمریکا تنها 2 درصد بوده است. این رقم در سال 2010 به 59 درصد تولید گاز آمریکا و در سال 2035 به 71 درصد خواهد رسید.

در اروپا منابع نامتعارف گازی در سال 2010 هیچ سهمی در تولید 304 میلیارد مترمکعبی نداشته است اما این سهم در سال 2035 به 27 درصد خواهد رسید.

سهم منابع گازهای نامتعارف از تولید گاز در چین از 12 درصد در سال 2010 به 83 درصد در سال 2035 افزایش می یابد.


تولید و تجارت جهانی منابع نامتعارف گازی در افق سال 2035

در سال 2010 آمریکا به دلیل رشد تولید گازهای نامتعارف با پشت سر گذاشتن روسیه رتبه نخست تولید گاز طبیعی در جهان را بدست آورد. پیش بینی می شود که آمریکا به دلیل برخورداری از تکنولوژی لازم و ذخایر بالای گازهای نامتعارف در سال 2035 نیز بزرگترین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان خواهد بود.

با توسعه و سرمایه گذاریهای جدید در حوزه منابع نامتعارف گازی، توسط کشورهای مصرف کننده عمده انرژی جهان ( مثل آمریکا و چین ) و با ادامه روند کنونی در حوزه سرمایه گذاری، اکتشاف، حفاری و بهره برداری از منابع نامتعارف گازی توسط کشورهای خاورمیانه، به نظر می رسد این کشورها در افق سال 2035 جایگاه خود را در بازار جهانی گاز از دست داده و به بازیگران حاشیه ای تبدیل خواهند شد.همین نگرانی لزوم بررسیهای بیشتر و سرمایه گذاری کافی جهت اکتشاف و حفاری منابع نامتعارف گازی توسط کشورهای خاورمیانه را آشکار می سازد. در مورد ایران علاوه بر اکتشاف و توسعه منابع نامتعارف گازی، سرمایه گذاری بیشتر و تسریع در روند بهره برداری از فازهای بزرگترین میدان گازی متعارف جهان ( پارس جنوبی ) بسیار مورد تاکید است. بویژه با در نظر گرفتن این مساله که هزینه تولید گاز در فازهای پارس جنوبی بسیار کمتر از هزینه تولید گاز از منابع  نامتعارف می باشد.

آثار سیاسی و ژئوپلتیکی تولید از منابع نامتعارف گازی:

1-    با افزایش تولید از منابع نامتعارف گازی توسط اقتصادهای توسعه یافته و کشورهای مصرف کننده عمده انرژی جهان، آسیب پذیری و وابستگی آنها به منابع انرژی خاورمیانه و روسیه کاهش می یابد و در نتیجه باعث افول جایگاه روسیه و خاورمیانه در بازار جهانی گاز طبیعی و حتی تضعیف جایگاه سیاسی آنها در معادلات جهانی قدرت خواهد شد.

2-     روسیه و چین از منابع قابل توجه گازهای نامتعارف برخوردار می باشند  و بسیار مشتاق هستند که تولید خود را از این منابع افزایش دهند اما تکنولوژی این حوزه به طور عمده در اختیار شرکتهای آمریکایی و اروپایی است و این کشورها از این طریق قادر به اعمال فشارهای سیاسی و اقتصادی بر این دو کشور خواهند بود.

3-     با افزایش بازیگران جهانی تجارت گاز طبیعی  و ورود برخی از کشورهای مصرف کننده عمده گاز طبیعی نظیر آمریکا، چین، اتحادیه اروپا و هند به این عرصه، احتمال تغییر ساز و کار قیمت گذاری گاز  مبتنی بر نفت وجود دارد و می تواند این سازوکار را به سمت قیمتهای رقابتی و پایین گاز طبیعی( و از جمله LNG ) سوق دهد. علاوه بر آن می تواند باعث ایجاد پارادایم جدیدی در سطح بین المللی شود.