مقالات حوزه انرژی فسیلی (7)
اگر به این موضوع توجه داشته باشیم که سوخت های فسیلی با تولیدگازهای گلخانه ای در افزایش تعداد طوفان های شدید مانند «میچ» (Mitch) و گسترش پدیده های مثل «ال نینو» نیز مؤثرند، آن گاه می توان این پرسش را مطرح کرد که آیا انرژی هسته ای که گاز کربنیک تولید نمی کند، نمی تواند در تأمین انرژی بشر نقش بسزایی ایفا کند؟
انرژيهاي فسيلي بويژه نفت و گاز از آن حيث كه در بيلان انرژي جهان سهم بالايي دارند، جايگاه ويژه‌اي را در مناسبات بين المللي پيدا كرده اند و سياست بين المللي را نيز تحت الشعاع قرار داده اند (همان :102(.
اين انرژي‌ها عبارتند از ذغال سنگ، نفت و گاز كه تحولات صنعتي جديد بعد از انقلاب صنعتي عمدتاً مرهون اين نوع انرژي‌ها است و در بيلان انرژي جهان جايگاه والايي دارند. امروزه نفت و گاز از اهميت فوق العاده‌اي برخوردارند. ارزش آنها (ذغال سنگ، نفت و گاز) تنها در خواص انرژي‌زايي آنها نيست بلكه اينگونه مواد امروزه در صنايع پتروشيمي كاربرد عمده‌اي دارند و به عنوان مواد اوليه مورد استفاده قرار مي‌گيرند. فرآورده‌هاي پتروشيمي نيز امروزه در زندگي بشر كاربردهاي زيادي پيدا كرده‌اند. علاوه بر اين پيش‌بيني مي‌شود كه از آنها بويژه نفت در صنايع توليد پروتئين نيز استفاده به عمل آيد. فرآورده‌هاي پتروشيمي طيف وسيعي را شامل كودهاي شيميايي، پلاستيك‌ها، لاستيك‌ها، الياف مصنوعي، مواد شوينده و پاك كننده، رنگها، سموم، حلّال‌ها و مواد منفجره و غيره تشكيل مي‌دهد. به همين دليل يكي از صنايع عمده امروز صنايع پتروشيمي مي‌باشد (روابط عمومي،1364 :155).
اهميت انرژيهاي فسيلي طي زمان نسبت به يكديگر تغيير كرده است. ابتدا ذغال سنگ در قرون 18 و 19 اهميت داشت و به توسعه صنايع بويژه در اروپا كمك شاياني كرد. پس از كشف نفت در ايالت پنسيلوانياي آمريكا در سال 1859 م. به تدريج اين ماده اهميت يافت و جايگزين ذغال سنگ شد. امروزه نيز گاز طبيعي به دليل خاصيت انرژي‌زايي، سهولت انتقال، قيمت مناسب، صرفه جويي در بهره برداري و از همه مهمتر پائين بودن آلودگي زيست محيطي نسبت به ساير انرژيهاي فسيلي جاي خود را باز كرده و به عنوان رقيب نفت مطرح شده است (همان :144). منابع انرژيهاي فسيلي داراي الگوهاي خاص توزيع مي‌باشند.
به عبارتي توزيع آنها در سطح كره زمين متعادل نيست. منابع ذغال سنگ عمدتاً در اروپا، شرق آسيا و آمريكاي شمالي پراكنده اند؛ يعني بر مناطقي تطبيق مي‌كنند كه مناطق بزرگ صنعتي جهان را تشكيل مي‌دهند. منابع نفت عمدتاً در خليج فارس، خاور ميانه، غرب و شمال آفريقا، آمريكاي مركزي و جنوبي، روسيه، آمريكاي شمالي و اروپا پراكنده‌اند و خليج فارس به تنهايي حدود 65 درصد منابع نفت جهان را در اختيار دارد (حافظ نيا،1371 :21) و بزرگترين انبار نفت جهان محسوب مي‌شود. ذخاير گاز نيز عمدتاً در روسيه، ايران و خليج فارس پراكنده‌اند.
بنابراين مصرف‌كنندگان نفت و گاز عمده با توليدكنندگان آن تفاوت مي‌كنند. از اينرو نفت و گاز در حوزه‌هاي مختلف توليد، پالايش، حمل و نقل، انتقال، مصرف و غيره در اقتصاد و به تبع آن در سياست جهان نقش آفريني مي‌كند. به عبارتي نفت و گاز سياست ملي مصرف‌كنندگان و توليدكنندگان را به شدت تحت تأثير قرار مي‌دهد. شايد هيچ چيز به اندازه نفت و گاز در سياست جهان و تحولات ژئوپليتيكي امروز تأثير نداشته باشد. بحران‌ها و تحولات سياسي و مناسبات متغير جهاني و منطقه‌اي بويژه در خاور ميانه، خليج فارس و خزر عمدتاً متأثر از عامل نفت و گاز است
با آغاز قرن بيست و يكم و افزايش اهميت انرژي و نقش آن در مناسبات جهاني، چنين به نظر مي¬رسد كه نظام جهاني در تجربه‌اي جديد به دوران جهاني شدن اقتصاد بازار آزاد و يا اقتصادي شدن نظام جهاني وارد شده است. در اين ميان انرژيهاي فسيلي به عنوان يكي از مهمترين عناصر اقتصادي مطرح بوده كه تا كنون جايگزين مناسبي براي آن پيدا نشده است. ديگر انواع انرژي نيز نظير انرژي خورشيدي و هسته‌اي هنوز نتوانسته اند به لحاظ اهميت و نقش آفريني در مسائل سياسي و نيز كاربردشان در مصارف صنعتي و ... جايگزين مناسبي براي انرژيهاي فسيلي باشند. از طرفي رقابت بر سر منابع انرژي همواره يكي از مسائل رايج در جهان ژئوپليتيك بوده كه ضمن رودرروكردن قدرتها، كشورهاي توليد كننده را نيز تهديد مي‌نمايد.
نياز روز افزون به انرژي بويژه از سوي كشورهاي تازه صنعتي شده شرق و جنوب آسيا، رقيبان جديدي را براي مصرف كننده‌هاي سنتي ايجاد كرده و رقابت و تلاش براي استخراج، بهره برداري و انتقال انرژي و مسيرهاي پيشنهادي، مسائل جديدي را در مباحث ژئوپليتيك گشوده است. بدين ترتيب افزايش بي‌سابقه تقاضاي جهاني براي انرژي، دوران جديدي از رقابتهاي ژئوپليتيك بر محور مسائل اقتصادي بويژه انرژي را در انتظار است تا قدرتها و كشورهاي توليد كننده و مصرف كننده آن بتوانند ساختار جديدي از مناسبات و روابط چند جانبه را طراحي كرده و ادامه حيات دهند. اين مقاله در صدد است تا از طريق مطالعات اسنادي و كتابخانه‌اي و برخي آمار پايگاه‌هاي معتبر اطلاعاتي در شبكه اينترنت به اين مسأله بپردازد كه انرژي فسيلي بويژه نفت و گاز نقش مهمي در بازي‌هاي ژئوپليتيك كنوني و آينده جهان ايفا مي‌كند و قدرتهاي جهاني بر سر اين موضوع با هم به رقابت مي‌پردازند.
ترديدي وجود ندارد كه در ميان انواع انرژي، هم به لحاظ سابقه طولاني‌تر و هم اثرگذاري بيشتر در مسائل جهاني، انرژي از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. تأثير انكار نشدني قيمت انرژي بويژه نفت بر اقتصاد بسياري از كشورها و به تبع آن اثر گذاري در ساير مسائل كشورها و نيز شكل‌گيري برخي سازمانهاي مربوطه نظير اوپك، دليل بر اين امر است. در حال حاضر، نفت به شكل‌هاي مختلف نيروي محركه بسياري از هواپيماها، كشتي‌ها، تانك‌ها، كاميون‌ها و ديگر خودروهاي نظامي را فراهم مي‌كند. كشورها و كارتل‌هاي توليدكننده نفت خام كه ذخاير عظيم شناخته‌شده‌اي از اين ماده را در اختيار دارند، مي‌توانند از آن به عنوان يك اهرم فشار اقتصادي و سياسي استفاده كنند و اين اهرم زماني كه اين كشورها صادر كننده فراورده‌هاي پالايش شده نيز باشند قوي‌تراست (كالينز،1383 :317). بنابراين نقش انرژي فسيلي در رقابتهاي جهاني انكار نشدني است. در عين حال به رغم حجم فراوان نوشته‌ها درباره انرژي، چنين به نظر مي‌رسد كه مطالعه انرژي فسيلي از ديدگاه ژئوپليتيك كمتر مورد توجه قرار گرفته است. به شكل طبيعي بررسي واقعيت‌هاي مربوط به انرژي با رويكرد ويژه ژئوپليتيك مي‌تواند تحليلي واقعي‌تر از اين مسائل را فراروي صاحبنظران و تصميم‌گيران سياسي قرار دهد.
فسیلها از بقایای گیاهان و جانورانی که در زیر دریاها در زمانهای قدیم مدفون شده بوجود می‌آیند. بنابراین منشأ تولید سوختها و انرژیهای فسیلی همان بقایای پوسیده موجودات زنده است. که این سوختها بطور طبیعی ، بصورت مواد جامد ، مایع و گاز یا مخلوطی از آنها در معادن استخراج می‌شوند.
انرژی بسان خون و نیروی حیات بخش پیکر اقتصاد و جامعه بشری است. خانه‌ها و مدرسه‌هایمان را گرم و یا خنک می‌کند، بیمارستانها را روشنی می‌بخشد و صنایع را با نیروی خویش به پیش می‌راند. انرژی به صورتهای گوناگون خود جوانب مختلف حیات و زندگی را برای ما و دیگر موجودات زنده این سیاره به ارمغان می‌آورد و این در حالی است که روشن کردن یک کلید برق تنها چیزی است که شاید آگاهانه و البته به ندرت در مورد آن بیندیشیم. امروزه در جهان در حال توسعه بیش از دو میلیارد انسان هنوز به سرویسها و خدمات مدرن پیشرفته تأمین انرژی دسترسی ندارند و این در حالی است که تأمین خدمات انرژی پاک و اساسی برای دستیابی به توسعه پایدار و کاهش فقر و نیز برای تضمین سلامت جامعه بسیار ضروری است.
علاوه بر این دنیای امروز با چالش بزرگ دیگری نیز دست به گریبان است و این چالش جدی دورنمایی از اقلیم و اوضاع آب و هوای این سیاره است که در صورت تداوم روند کنونی مصرف سوختهای فسیلی به مرز بحرانی خود وارد خواهد شد. مصرف انرژیهای فسیلی و آزاد سازی انرژیهای نهفته در این قبیل سوختها علاوه بر فواید قابل توجه ، میراث و ارمغان شومی نیز به همراه دارد و این ارمغان ناخواسته چیزی نیست جز گازهای به اصطلاح «گلخانه‌ای» که بسان یک تله حرارتی عمل می‌کنند. گازهایی نظیر دی اکسید کربن و متان همچون شیشه یک گلخانه اطراف سیاره زمین را احاطه کرده‌اند و بخش اعظم انرژی گرمایی خورشید را درون خود به دام می‌اندازند و به عبارتی یک گلخانه عظیم الجثه در فضا ایجاد می‌کند.
